Azjatyckie kino queer to ogromna różnorodność tematów, estetyk i sposobów opowiadania. Temat seksualnej czy płciowej nienormatywności dotyczy każdej szerokości geograficznej – odmienne są jednak sposoby jego interpretacji, języki opisu i obrazowania, polityka włączania i wykluczania, jawne i ukryte społeczne zasady wyznaczające ramy indywidualnej ekspresji. Film jest narzędziem, które pozwala opowiadać o tych różnicach w bardzo wszechstronny sposób, przekraczając granicę pomiędzy tym, co intymne, a tym, co publiczne, między estetyką a politycznym aktywizmem.
Kino queer to pojęcie, które może być rozumiane bardzo szeroko: należą do niego filmy opowiadające historie osób homoseksualnych czy transpłciowych, poruszające tę tematykę w pobocznych wątkach, lub w jakikolwiek sposób podważające seksualne i płciowe normy, a także obrazy, których twórcy otwarcie identyfikują się jako LGBTI. Inną kategorią queerowego kina są filmy sygnalizujące nienormatywne treści w sposób zawoalowany i symboliczny, ponieważ ze względów politycznych czy kulturowych nie można opowiadać o nich wprost (jak w hollywoodzkich filmach lat 40 i 50-tych, czy bollywoodzkich piosenkach). Mogą to być także produkcje, które w zamierzeniu twórców niekoniecznie miały mieć homoerotyczny czy transgenderowy podtekst, a mimo to są w ten sposób interpretowane przez queerową publiczność – jak w przypadku gangsterskiego kina z Hongkongu, czy filmów wojennych, w których obecność mocnych emocjonalnych więzi między mężczyznami i mnogość obrazów przedstawiających atrakcyjne męskie ciała prowokuje do homoerotycznych odczytań. Podążając za źródłosłowem pojęcia queer, włącza się do queerowej kinematografii także filmy poruszające temat dziwności, odmienności, inności, dotyczącej nie tylko kwestii płciowych i seksualnych.
W szerokim (acz głównie festiwalowym) obiegu kino queer zaczęło mocno zaznaczać swoją obecność w latach 90. XX wieku, kiedy działali twórcy zaliczani do tzw. New Queer Cinema – Derek Jarman, Isaac Julien, Tom Kalin czy Gregg Araki. Był to także okres sukcesów działalności aktywistycznej ukierunkowanej na walkę z homofobią i dyskryminacją osób LGBTI zarówno w Europie, Ameryce, jak i w Azji. Do przełomowych tytułów azjatyckiego kina queer tego okresu należą między innymi chiński "Żegnaj moja konkubino" Chena Kaiga z 1993 r., indyjski "Ogień" Deepy Mehty z 1996 r., czy hongkoński "Happy Together" Wong Kar-waia z 1997 r., które dotarły do bardzo szerokiej, międzynarodowej publiczności. W tym samym czasie zaczęto organizować pierwsze festiwale kina queer: pierwsze w Hongkongu (1989) i Tokio (1992), nieco później w Seulu i Bangkoku (1998). W 2001 roku odbyła się także pierwsza edycja festiwalu kina LGBTI w Pekinie, funkcjonującego w ukryciu, podobnie jak Q! Film Festival, który od 2002 roku stara się organizować pokazy w muzułmańskiej Indonezji.
Historia queerowego azjatyckiego kina zaczyna się jednak znacznie wcześniej. Ukryte homoerotyczne tropy można w filmach śledzić, podobnie jak na Zachodzie, od początku istnienia kina, jednak otwarte wprowadzanie tematyki i bohaterów LGBTI możliwe stało dopiero po zniesieniu ustawodawstwa zakazującego relacji homoseksualnych – które w wielu krajach Azji jest niechlubną spuścizną po kolonialnym brytyjskim prawie lub wynika z religijnych zakazów islamu. Ten pierwszy przypadek to między innymi Indie, Bangladesz czy Sri Lanka, gdzie homoseksualizm karany może być więzieniem. W niektórych regionach zakaz dotyczy tylko mężczyzn (Singapur, Malezja) lub części społeczności muzułmańskiej (Indonezja, Filipiny). W Tajlandii zniesiono tego rodzaju regulacje już w 1956 roku, W Hongkongu w 1991, w Makao w 1996, a w Chinach w 1997. Wietnam nigdy takiego prawa nie posiadał, w Japonii zakaz homoseksualnych relacji funkcjonował jedynie przez kilka lat pod koniec XIX wieku. Do najbardziej liberalnych jeśli chodzi o kwestie prawne krajów należą także Tajwan czy Nepal. Nieco inaczej wygląda kwestia regulacji praw osób transseksualnych, które mają możliwość rejestracji jako "trzecia płeć" w Indiach, Bangladeszu czy Nepalu, lub legalnego potwierdzenia zmiany płci w krajach takich jak Korea Południowa, Chiny, Hongkong, Tajwan, Japonia, Indonezja czy Singapur. Tymczasem na Filipinach i w Tajlandii, mimo zakorzenienia w tradycji i dużej widoczności osób transseksualnych w kulturze popularnej, nie mogą one oficjalnie zmienić płci w dokumentach.
Będzie lepiej (reż. Tanwarin Sukkhapisit, Tajlandia 2012)
Legislacja a życie codzienne i współczesna obyczajowość to rzecz jasna często dwie różne sprawy, co nieustająco dostarcza tematów dla kina queer. Filmy LGBTI to jednak coś znacznie więcej niż zaangażowane społecznie kino, ukazujące cierpienie związane z życiem w ukryciu bądź walkę z kulturowymi stereotypami. Queerowość to także przełamywanie konwencji formalnych – czy to przy użyciu estetyki kampu, czy eksperymentalnego kina artystycznego, czy podważania i reinterpretowania gatunkowych konwencji.
W kinematografii japońskiej seksualne i płciowe transgresje znalazły dla siebie dobre miejsce w radykalnych filmach nowej fali – takich jak transgenderowa czarna komedia "Funeral Parade of Roses" (1969, reż. Toshio Matsumoto) czy "An Actor's Revenge" (1963) Kona Ichikawy. Głównym bohaterem tego ostatniego jest aktor kabuki, wcielający się w kobiece role – onnagata. Ten tradycyjny zawód polega nie tyle na przebieraniu się w damskie ubrania, ale przede wszystkim na mistrzowskim opanowaniu uznawanego za kobiecy stylu bycia, poruszania się, dopracowanego do najdrobniejszych gestów. Aktorzy onnagata wcielali się także w żeńskie role w pierwszych japońskich produkcjach filmowych (do czego nawiązał Andrzej Wajda w swojej teatralnej i filmowej wersji "Nastazji", gdzie w podwójnej, żeńskiej i męskiej roli obsadził słynnego japońskiego onnagatę, Tamasaburō Bandō V). Podobny rodzaj gry z genderową tożsamością podejmują wcielające się w mężczyzn aktorki teatru Takarazuka, darzone uwielbieniem przez rzesze fanek. Jedna ze sztuk z ich repertuaru – "Koi Sugata Kitsune Goten" została także zaadaptowana w filmowej formie w 1956 roku. Teatr, w którym męskie role grają kobiety, jest także miejscem akcji filmu "Cherry Orchard" (1990, Shun Nakahara), ukazującym kulisy realizacji przedstawienia "Wiśniowego sadu" w żeńskim liceum.
Teatr, przestrzeń pozwalająca na zmianę ról, branie rzeczywistości w nawias, to tradycyjne miejsce podważania norm związanych z granicami płci i tożsamości – cross-dressing obecny był w japońskim kabuki (onnagata), pekińskiej i kantońskiej operze (role dan i wenwu sheng), w teatrze jawajskim (tandak ludruk), koreańskim, indyjskim czy tajskim. Kino queer chętnie sięga do historii związanych ze sceną – jak we wspomnianym "Żegnaj, moja konkubino", "The Silent Thrush" (1992, Cheng Sheng-fu), "Stage Door" (1996, Shu Kei) czy osadzonych we współczesnych realiach "Tang Wong" (2013, Kongdej Jaturanrasamee) i "Metamorfozie" (2014, Eduardo Roy, Jr.), w których tradycyjne tańce wykonują transseksualne tancerki. Jest to jeden ze sposobów poszukiwania korzeni tożsamości LGBTI w przeszłości, w lokalnej kulturze, w różnorodnych formach definiowania płci i seksualności, wykraczających często poza współczesne społeczne normy. Podobną funkcję spełniają produkcje historyczne – takie jak przełomowe "Tabu" (1999) Nagisy Oshimy czy koreański "A Frozen Flower" (2008, Ha Yu), opowiadający o XIV-wiecznym władcy zakochanym w jednym ze swoich podwładnych. Innym przykładem może być niskobudżetowy, niezależny film "Yoshiko and Yuriko" (2011) w reżyserii Sachi Hamano, ukazujący opartą na faktach historię związku japońskiej pisarki Yuriko Nakajo z tłumaczką Yoshiko Yuasą w latach 20tych XX wieku.
W kinie queer osadzonym we współczesnych realiach, mimo ogromnej różnorodności tematów, można wyróżnić pewne dominujące tendencje – jedną z nich jest temat relacji rodzinnych. W konfucjańskim kręgu kulturowym rodzina definiowana jest poprzez szereg powinności, które związki homoseksualne naruszają. Źródłem niechęci wobec osób LGBTI są nie tyle kwestie moralności czy religijnych zakazów, ale podważanie struktury społecznej – co jest powodem konfliktu między rodzicami a dorosłymi dziećmi, jak pokazuje między innymi "Happy Together" (1997) Wong Kar-waia. Wymuszane przez rodzinę małżeństwa, fikcyjne śluby zawierane przez gejów i lesbijki, by zadośćuczynić obowiązkom – to powracający temat dramatów (jak "Yan Lu" hongkońskiego reżysera Stanleya Kwana czy chiński "Fish and Elephant" Li Yu, obydwa z 2001 roku), ale też obyczajowych komedii, pozwalających przeniknąć tego rodzaju treściom do szerszej publiczności (japoński "Hush!" Ryosuke Hashiguchiego z 2001, czy tajwański "Will You Still Love Me Tomorrow?" Arvina Chena z 2013 roku). Sprzeciw czy rezygnacja z instytucji małżeństwa jest szczególnie bolesnym tematem w krajach o bardzo konserwatywnych obyczajowych wymogach, jak Sri Lanka ("Tajemnica kwiatu plumerii", 2014, Visakesa Chandrasekaram) czy Indie ("Fire", 1996, Deepa Mehta).
Taniec orchidei (reż. Subarna Thapa, Nepal/Francja 2012)
Równie istotnym i często poruszanym w kinie queer tematem jest odkrywanie swojej seksualności w okresie dorastania, pierwsze miłości, ale też bolesna konfrontacja ze społecznym ostracyzmem, a często także przemocą ("Nocny lot", 2014, Leesong Hee-il ). Coraz więcej jest produkcji ukazujących dorastanie osób LGBT w pozytywnym świetle, sygnalizowanym przez tytuł filmu Tanwarin Sukkhapisit "Będzie lepiej" (2012). Pierwsze, niewinne zauroczenia całkiem młodych nastolatków pokazują filmy takie jak filipińskie "Maximo Oliveros rozkwita" (2005, Auraeus Solito) i "Anita’s Last Cha-cha" (2013, Sigrid Andrea Bernardo). Popkultura przechwytuje też skwapliwie historie młodych gejów i lesbijek w komediach romantycznych i ekranizacjach mang spod znaku yaoi (opowiadających o miłości między chłopcami, ochoczo czytanych przez kobiety i nastolatki). Filmy o nastolatkach LGTBI często łączą trudną tematykę z nieco cukierkową, sentymentalną oprawą, czego przykładem są tytuły takie jak tajskie "Yes or No" (2010, Sarasawadee Wongsompetch) i "The Love of Siam" (2007, Chookiat Sakveerakul), czy japoński "First Love" (2007, Kouichi Imaizumi). Ciekawym i przewrotnym filmem o dojrzewaniu z nieco wcześniejszego okresu jest japoński "Summer Vacation 1999" (1988, Kaneko Shusuke), opowiadający o relacjach między chłopcami uczęszczającymi do męskiego liceum. We wszystkie role wcieliły się młode aktorki, stąd jest to film lesbijski, gejowski i transgenderowy zarazem.
Enklawą dla wyrzuconych poza heteronormatywne społeczeństwo bohaterów jest najczęściej miasto – jeśli mają szczęście, będą to modne kluby i wieżowce, jeśli nie – ulica i podejrzane dzielnice. Podobnie jak we współczesnym zachodnim kinie queer, filmowcy wykorzystują szereg rozpoznawalnych klisz i obrazów – często jednak w bardzo kreatywny sposób, jak przeestetyzowane produkcje hongkońskiego reżysera o pseudonimie SCUD opowiadające o przeżywających uczuciowe dramaty pięknych chłopcach czy ukazujący życie grupy lesbijek "All About Love" (2010) w reżyserii Ann Hui, łączący konwencję "Seksu w wielkim mieście" z dojrzałą społeczną krytyką. Miejską historią o miłości młodych kobiet jest także tajwański "Spider Lilies" (2007, Zero Chou ), który zyskał już status kultowego. Zakazane miejskie zaułki stały się z kolei scenerią dla poruszającego filmu "Pałac wschodni, pałac zachodni" (1996, Zhang Yuan), w którym młody pisarz zostaje złapany przez policję w tytułowym miejscu gejowskich schadzek w Pekinie. W chińskim mieście rozgrywa się także akcja "The Night" (2014, Zhou Hao), inspirowana estetyką Wong Kar-waia opowieść o młodym geju, pracującym na ulicy. Brutalna i malownicza rzeczywistość miejskiego półświatka męskich i żeńskich prostytutek, transseksualistów i drag queens doczekała się licznych przedstawień – jak choćby w singapurskim "Bugis Street Redux" (1995) Yonfana czy indonezyjskim "Lovely Man" (2011, Teddy Soeriaatmadja). Inne spojrzenie na queerowe oblicze miasta oferuje Satoshi Kon w anime "Tokyo Godfathers" (2003), którego bohaterami jest trójka bezdomnych opiekujących się znalezionym na ulicy niemowlęciem. Wśród nich jest transgenderowa kobieta, wszyscy jednak są w jakimś stopniu queer, wyrzutkami, dziwakami tworzącymi własny świat na pograniczu społeczeństwa.
Obok dramatów i kina obyczajowego ważnym nurtem azjatyckiego kina queer są produkcje gatunkowe, których zakres tematyczny rozciąga się bardzo szeroko. Wdzięcznym polem dla queerowych fantazji są, wbrew pozorom, filmy akcji, z ich koncentracją na cielesności, rywalizacji i silnych więziach emocjonalnych – jak wypełniony homoerotyczną symboliką i queerowymi kliszami "Bohater nie umiera nigdy" (1998, Johnnie To), "Portland Street Blues" (1998, Yip Wai Man) o lesbijce, która obejmuje pozycję przywódcy jednej z gałęzi mafijnej triady, czy również lesbijski thriller "Naked Killer" (1992, Clarence Fok) – wszystkie z Hongkongu. Wątki queerowe są też częstym elementem kina walki – jak w przypadku wyprodukowanej przez Tsui Harka trylogii wuxia "The Swordsman" (1990, 1992, 1993). Jej bohaterem jest wojownik, który dzięki kastracji zyskał szczególną moc w walce i kobiece rysy. Queerowej interpretacji doczekało się także kino grozy, co nie dziwi w przypadku gatunku, którego kluczowym elementem są postaci usunięte poza granice społeczeństwa. Tego rodzaju radośnie kiczowatym eksperymentem jest filipiński "Remington and the Curse of the Zombadings" – ostatnie słowo w jego tytule to połączenie zombie ze słowem bading, kolokwialnym określeniem geja. W gatunkowych produkcjach (zwłaszcza tych klasy B) otwartej na wszelkie warianty seksualności i tożsamości płciowej, specjalizuje się szczególnie Japonia. Wątki homoerotyczne obecne były w klasycznym pinku eiga ("kinie różowym" wyświetlanym w specjalnych kinach dla dorosłych), w absurdalnych komediach i serialach anime (jak popularna także w Polsce seria "Ranma ½", o chłopcu, który po wypadku po każdym kontakcie z zimną wodą zmienia się w dziewczynę). Przykładem jednej z takich produkcji jest "Girl’s Blood" (2014, Sakamoto Koichi), rozgrywająca się w świecie damskich zapasów, gdzie relacje między walczącymi ze sobą dziewczynami przekraczają czasem granice zwykłej przyjaźni czy rywalizacji.
Dama z Seulu (reż. Jang Jin, Korea Południowa 2014)
Subwersywne kino gatunkowe, mimo potencjalnie wywrotowej treści, ma prawdopodobnie większe szanse na dotarcie do szerokiej publiczności – w przeciwieństwie do kina artystycznego, podważającego społeczne i polityczne normy, ale też wymagającego pod względem formalnym. Wśród autorów otwarcie wykorzystujących homoseksualne tematy i queerową estetykę do znacznie szerszej krytyki społecznej znajdują się choćby Tsai Ming-liang, Apichatpong Weerasethakul, Thunska Pansittivorakul, Lino Brocka, Brillante Mendoza, Yonfan – by wymienić tylko najbardziej rozpoznawalne dla międzynarodowej publiczności nazwiska. Wielu z nich nie ma możliwości pokazywania swoich filmów we własnym kraju ze względu na obostrzenia cenzury – której przedstawiciele doskonale rozumieją, że kwestie nienormatywnej tożsamości płciowej i seksualnej nie są sprawą jedynie obyczajową, ale dotyczą znacznie szerszego, politycznego wymiaru. Walka o wolność w kwestii seksualności jest walką o prawo do wolności w ogóle – nie bez powodu najbardziej ostre sankcje prawne dotyczące osób LGBTI obowiązują w krajach o najbardziej problematycznych relacjach między rządem a społeczeństwem.
Azjatyckie kino queer jest prawdziwą kopalnią tematów, pokazujących, jak różnorodne mogą być oblicza seksualności i identyfikacji płciowej. Jego prezentacja w tak krótkim tekście przypomina nieco próbę zapakowania słonia do pudełka od zapałek: z konieczności wymaga pominięcia wielu twórców i setek tytułów, które nieustannie poszerzają estetyczne i tematyczne granice filmu. Być może jednak nawet tak krótkie i szkicowe wprowadzenie tworzy pewną podstawę, na której można oprzeć dalsze poszukiwania i odkrywanie tej niezwykłej, różnorodnej, wywrotowej strony azjatyckiego kina.
Tekst opublikowany pierwotnie w katalogu 8. edycji Pięciu Smaków, Warszawa 2014.
Lista filmów prezentowanych w ramach sekcji "Focus: Queer Azja":
- Będzie lepiej (It Gets Better, reż. Tanwarin Sukkhapisit, Tajlandia 2012)
- Bwakaw (reż. Jun Robles Lana, Filipiny 2012)
- Metamorfoza (Quick Change, reż. Eduardo Roy Jr, Filipiny 2013)
- Nocny lot (Night Flight, reż. Leesong Hee-il, Korea Południowa 2014)
- Supernatural (reż. Thunska Pansittivorakul, Tajlandia 2014)
- Tajemnica kwiatu plumerii (Frangipani, reż. Visakesa Chandrasekaram, Sri Lanka 2014)
- Taniec orchidei (Soongava, reż. Subarna Thapa, Nepal/Francja 2012)
- Zagubieni w raju (Lost in Paradise, reż. Vu Ngoc Dang, Wietnam 2011)
